Een creatief denkproces: hoe het in elkaar zit en wanneer je het nodig hebt

Creativiteit, dat is toch iets voor kunstenaars? Welnee, nieuwe dingen verzinnen en ze tot stand brengen doen we allemaal. Of je nu een oplossing verzint voor het handdoekenrekje in de keuken of een nieuwe marketingstrategie op poten zet - je brengt iets in de wereld dat er nog niet was. En ontwikkel je die vaardigheid, dan heb je goud in handen op de werkvloer.

Het bedenken van betere manieren van werken en slimme oplossingen is de kern van innovatie. En daar kun je niet zonder als bedrijf, en ook niet als overheidsorganisatie. Daar is creatief denkwerk voor nodig. Gelukkig wordt dat steeds meer erkend. Het World Economic Forum noemde creatief denken in 2023 de belangrijkste vaardigheid voor de toekomst.

Creatief denkwerk

Ik gebruik zelf graag de term ‘creatief denkwerk’ omdat op die manier duidelijk wordt dat je niet alleen met je handen, maar ook met je hoofd bezig bent, én dat er werk verzet moet worden. Er komt analyse bij kijken. Je constateert verbanden, en creëert nieuwe. Zet de feiten op een rij en verandert de volgorde naar een goed verhaal. Je signaleert trends en telt ze bij elkaar op om nieuwe mogelijkheden te verkennen. Kortom, je maakt een bouwwerk van feiten, ideeën, interpretaties, patronen, onderbouwingen en oplossingen.

Wanneer creativiteit nodig is

Er zijn drie factoren die een indicatie geven of een creatieve manier van werken nodig is. Die zijn schaal, complexiteit en roest. Grote vraagstukken, complexe problemen, vastgeroeste patronen of een combinatie ervan maken dat je anders te werk moet gaan. Je komt er simpelweg niet met je gewone manier van doen. Je zult gestructureerd aan de gang moeten met een creatief denkproces. 

1. Denken op schaal

Hoe groter je vraagstuk, hoe kleiner de kans dat je er snel uit bent. Ik bedoel iets anders dan proportionaliteitsbias, de neiging om aan te nemen dat grote gebeurtenissen ook een grote, complexe oorzaak moeten hebben. De oorzaak kan net zo goed klein en simpel zijn, dat betekent nog niet dat een oplossing makkelijk is. Met meer betrokkenen, een groter gebied of een langere tijdsduur heb je meer creativiteit nodig. In het voorbeeld van het handdoekenrekje: eentje ophangen is niet zo'n probleem, heb er je honderd, dan denk je wel even drie keer na over je aanpak.

2. Complexe problemen oplossen

Een emmer water die omgevallen is, is snel opgelost. Je pakt er een dweil bij en je bent zo weer uit de problemen. Een lekkende kraan is een heel ander verhaal: daarvoor heb je kennis nodig van hoe een kraan in elkaar zit. Om dit probleem op te lossen moet je een hoop how-to-video’s kijken, of er een professional bij halen. Problemen in de waterleiding van de hele buurt… tja, vul zelf maar in. Dit hoeft niet op grote schaal te zijn. Een probleem binnen een kleine groep mensen kan heel complex en hardnekkig zijn.

3. Patronen doorbreken

Stel je een team voor dat al heel lang hetzelfde werk doet. Af en toe komt er een nieuwe collega bij, die in het begin nog wat vragen stelt, maar al gauw wordt ook die meegenomen in de vaste manier van doen. Er is sprake van roest. Dan is het superlastig om iets te verbeteren. Een bolletje wol dat in de knoop zit, los je niet op door harder aan het touwtje te trekken. 

En waar we dat bij een bolletje wol nog wel begrijpen, is dat bij andere problemen ineens ingewikkeld. “We hebben de mensen toch verteld dat ze hun wachtwoord niet te simpel moeten maken, waarom kiezen ze dan nog steeds voor Wachtwoord123?” Als je doorhebt dat je vastzit in een patroon, ben je al halverwege. Je moet iets anders proberen. En nieuwe dingen verzinnen, vereist creativiteit.

De spiraal van verkennen, doorgronden en besluiten

Je kunt je een creatief denkproces voorstellen als een spiraal. Ergens is een klein begin: iemand die zich realiseert dat het anders moet. En hoe verder je die realisatie uitbouwt, hoe meer hulp, tijd en middelen je kunt gebruiken. Van weten waar je bent, naar snappen wat je doet, naar het maken van een afgewogen beslissing.

Verkennen: de sneltrein naar een brede blik

Hoe weet je waar je staat? Wat de situatie is, wie er betrokken zijn, wat de geschiedenis is, wat er allemaal geprobeerd is? Je werpt een blik naar de toekomst of het recente verleden, of om je heen naar je omstandigheden. Dat is verkennen. Je houdt een brede, bijna oppervlakkige bik. Het helpt je te bepalen waar je écht tijd en aandacht aan wilt besteden. Je verzamelt de materialen waarmee je te werk gaat.

Dus, dat marketingplan waar we het over hadden, begint met een onderzoek. In dit stadium inventariseer je: wat weten we al over het koopgedrag van onze doelgroep, en wat valt direct vast te stellen? Het kan betekenen dat je terugkijkt naar vorige campagnes en die evalueert. Het kan gaan over de mensen met wie je samenwerkt: misschien is na al die wisselingen in het team een (hernieuwde) kennismaking een idee. Een brainstorm is ook zeker mogelijk, maar meer dan een verkennende brainstorm kan het in dit stadium niet zijn. Je gebruikt 'm om de ideeën binnen te halen die al even in de hoofden van mensen wonen. Een goede manier om inzicht te krijgen in wat er al is, is Zorgen, kansen, dromen.

Doorgronden: ver voorbij het oppervlak

Heb je alle ingrediënten op tafel, dan kan het echte werk beginnen. Het combineren en analyseren. Je wilt inzicht in je vraagstuk. Het helpt daarbij enorm om te visualiseren. Pas als je snapt wat je doet, weet je waar een goede oplossing of een effectief plan aan voldoet.

Weet je eenmaal wat je nodig hebt, dan wordt het brainstormen ook een stuk makkelijker. Zonder dat je het beseft, is je brein al op zoek gegaan naar oplossingen. Soms ben je niet op zoek naar losse ideeën, maar wil je een verhaal construeren. Dat van je bedrijf bijvoorbeeld, als basis voor een mooie reclame. Ook daar leent Doorgronden zich goed voor. Je gaat aan de slag met je materiaal, experimenteert ermee en ziet dat er voor je ogen iets ontstaat.

Besluiten: actie mét draagvlak

Heb je alles op tafel? De hele situatie en omgeving? De voor-, achter- en tussenkant van je vraagstuk? Weet je waar een goede oplossing aan voldoet? En heb je een serie opties waar je uit kan kiezen? Dán is het pas tijd om kritisch te zijn. Kies een paar opties om verder uit te werken, voor je definitief kiest. Verfijnen kan daarna.

Gedragen keuze gemaakt? Zorg er dan voor dat je een heel duidelijk actieplan maakt, met een tijdsindeling. Zonder planning geen actie. Wij mensen moeten nu eenmaal heel duidelijke opdrachten krijgen voordat we in de benen komen (op een paar hypergeïnspireerde mensen na). Een actieplan geeft je focus. Het liefst maak je een plan waarin je gebruik maakt van alle sterke kanten van de groepsleden. Alles om je eindproduct te laten shinen in de etalage, waar het helemaal tot z'n recht komt.

Dit is trouwens bijna nooit het stadium waarop ik kom kijken. Vaak is er eerst echt nog wel wat doorgronden te doen, voor je een afgewogen besluit kunt nemen. Boek je bij mij een besluiten-sessie bijvoorbeeld, ga er dan van uit dat we ook het voorwerk doen. Een werkvorm die verkennen, doorgronden en besluiten combineert is bijvoorbeeld de Tijdmachine.

Hierboven zie je de stappen uitgetekend op de spiraal. Niet per se een ingewikkelde gedachte, maar het helpt wel om te zien dat een creatief proces circulair is. Tijdens je proces keer je soms terug naar een eerdere fase om verder te komen.

Want na het nemen van een besluit ben je niet klaar. Zelfs niet als je alle ingeplande acties keurig volgens afspraak uitvoert. Het is raadzaam om ook die weer te evalueren. Zeker als je project vervolgstappen kent. Maar ook afgeronde projecten laten sporen na, bijvoorbeeld in de ervaring van de betrokkenen of het geheugen van de organisatie. Een uitstekend moment om weer in de verkenningsfase door te rollen. De spiraal blijft in beweging: je project wordt onderdeel van een groter geheel van plannen en besluiten.

Waarom het werkt

Mij helpt een spiraal om een opdrachtgever uit te leggen waar ik mee bezig ben, en waarom ik meer of minder tijd nodig heb. En om te snappen dat er ook vóór mijn hulp gespiraald werd. En erna, zodat je als het goed is een tornado van een opwaartse spiraal hebt.

Daarbij helpt het in een samenwerking om te weten waar in een creatief proces je bent. Je kunt aan een team van mensen precies uitleggen waar je mee bezig bent. Dat zorgt voor draagvlak. Je verliest geen tijd aan taken waar je je beter in een ander stadium op kunt richten. En uiteindelijk, met veel beleid, trek je op de juiste plek aan het draadje in in je knup wol. Er is iets nieuws gecreëerd.